Μάρτης γδάρτης...

Ο Μάρτης είναι ο μοναδικός από τους μήνες που δέχτηκε τα καταιγιστικά πυρά του λαού με απίθανα σκωπτικά, κυρίως, ονόματα. Βαφτίστηκε, λοιπόν, Κλαψομάρτης, Κλάψας, Πεντάγνωμος, Γδάρτης, Παλουκοκάφτης, Ανοιξιάτης και φυτευτής. Ονομάστηκε Κλαψομάρτης και Κλάψας, γιατί με τον συνήθως βροχερό του καιρό, φαίνεται πως κλαίει.

Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης. Ο μήνας των χελιδονιών και των πελαργών. Ο μήνας της βλάστησης και των λουλουδιών, μα και ο μήνας των μεγάλων αντιθέσεων και των απότομων μεταβολών.

Την παραμονή της πρωτομαρτιάς οι μανάδες παίρνουν διπλή κλωστή, άσπρη και κόκκινη, την κλώθουν και τη δένουν στον καρπό του χεριού των παιδιών. Αυτός είναι ο Μάρτης όπως τον λένε. Και τον κρατούν ώσπου να δουν το πρώτο χελιδόνι, οπότε τον πετούν στους θάμνους σαν δώρο στο πουλί αυτό, να κτίσει τη φωλιά του, ν' αρχίσει τη νέα ζωή και να φέρει δώρα στα παιδιά. Η διαδικασία αυτή, το δέσιμο της κλωστής, έχει βαθύτερο νόημα. Το άσπρο χρώμα συμβολίζει την αγνότητα και το δέσιμο της οικογένειας, η δε κόκκινη συμβολίζει την αγάπη. Οι δυο μαζί κλωστές αποτελούν το δεσμό και την πίστη προς τη θρησκεία. Οικογένεια και θρησκεία είναι δυο έννοιες στενά συνδεδεμένες.

Το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του απ' τη ρωμαϊκή εποχή, μετά πέρασε στους βυζαντινούς, όπου οι βυζαντινές πατρίκιες κρεμούσαν στο λαιμό τους σκόρδο, κρεμμύδι και άλλα μικροπράγματα, καθώς και χρυσή αλυσίδα. Ο Μάρτης έχει και έναν ζεστό ήλιο, φοβερό, που καίει και τσουρουφλίζει. Η παράδοση λέγει πως ο ήλιος του Μαρτίου μαυρίζει το πρόσωπο και δημιουργεί στίγματα και λεκέδες. “Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε δεν ξεβάφει”. Οι κοπέλες, λοιπόν, έπρεπε να προφυλαχθούν να μείνουν κρινόλευκες και γαλατένιες. “Οπόχει κόρην ακριβή του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει”.

Μια παράδοση λέγει: Ο Μάρτης είχιν μια πουλύ όμουρφ' γυναίκα μα ήταν κ' τσή. Όταν την κοίταζιν ξαπλουμέν' αστοχούσιν πούταν κ'τσή κι χαίρουνταν κι γιλούσιν. Όταν την κοίταζιν πώς πιρπατούσιν την λυπόταν κι έκλιγιν. Για τούτου, τουν Μάρτ' την ίδια τ' μέρα άλλουτι καλιτερεύ ο κιρός κι άλλουτι χειρουτερεύ. Πότι γιλαέι κι πότι κλαίει.

Υπάρχουν και διάφορες άλλες παραδόσεις που τις αναφέρω παρακάτω:

Οι μήνες αποφάσισαν μια μέρα να βρουν ο καθένας και από μια γυναίκα για να μη είναι έτσι έρημοι και σκοτεινοί, χωρίς καμιά παρηγοριά στο σπιτικό τους. Όλοι έβαλαν προξενητάδες και ο καθένας βρήκε την δικιά του. Ο Μάρτης όμως γελάστηκε και πήρε μια χανούμισσα. Είχε μάθει πως οι Τουρκάλες είναι όμορφες και γι 'αυτό παντρεύτηκε ανεξέταστα. Το τι έγινε, όμως, το βράδυ, δεν περιγράφεται. Η Τουρκάλα ήταν πάρα πολύ άσχημη και ο Μάρτης, μόλις εκείνη έβγαλε το γιασεμάκι, σηκώθηκε και έφυγε.

Άλλη παράδοση λέει τα εξής: Κάποτε οι 12 μήνες αγόρασαν ένα μεγάλο βαρέλι γεμάτο κρασί με 12 κάνουλες, μια για τον καθένα, κάθετα τοποθετημένες. Τότε, ο Μάρτης, επειδή ήταν γέρος και πονηρός όπως φάνηκε στο τέλος, ζήτησε να του επιτρέψουν να χρησιμοποιεί την πρώτη από κάτω κάνουλα, πράγμα που έγινε. Ο Μάρτης κάθε μέρα πήγαινε σαν κύριος στο βαρέλι άνοιγε την κάνουλά του και έπινε το κρασάκι του. Οι άλλοι μήνες καθυστέρησαν λίγο να αρχίσουν το κρασί. Όταν κάποτε πήγαν στο βαρέλι να πιουν και αυτοί, είδαν με έκπληξη ότι καμιά κάνουλα δεν έτρεχε. Σαν αίτιο θεώρησαν το Μάρτη και τον ρωτούσαν: “Μάρτη, γιατί μας ήπιες το κρασί;” Δεν σας το ήπια εγώ, απαντούσε αυτός. Εγώ έπινα απ' τη δική μου κάνουλα. Οι δικές σας είναι σφραγισμένες”. Οι κουτοί μήνες, επί τέλους, κατάλαβαν την πονηριά του Μάρτη και αποφάσισαν να τον δικάσουν. Όταν του 'λεγαν πως θα τον δικάσουν και θα τον τιμωρήσουν, αυτός στενοχωριόταν και τότε ο καιρός γινόταν “λίαν νεφελώδης μετά βροχών και καταιγίδων...” όταν, όμως, οι άλλοι δεν του μιλούσαν σχετικά με το θέμα αυτό, αυτός χαμογελούσε ικανοποιημένος και τότε ο καιρός γινόταν “αίθριος” και ανέβαινε η θερμοκρασία.

Μια άλλη παράδοση λέει ότι ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες. Η μια είναι όλο δροσιά, χαρά και ομορφιά και η άλλη φορτωμένη μ' όλη την ασκήμια του κόσμου. Όταν βλέπει την πρώτη του γυναίκα, χαμογελά και χαίρεται. Το γέλιο του το παίρνουν οι ηλιαχτίδες και το σκορπίζουν σ' όλο τον κόσμο. Όταν, όμως, κοιτάζει τη δεύτερη γυναίκα του, σκυθρωπιάζει και θυμώνει. Και την ανταριασμένη καρδιά του την παίρνουν τα σύννεφα και οι βοριάδες και την κάνουν χιόνια και βροχές.
Για το Μάρτη λέγονται και οι παρακάτω φράσεις: “Απ΄τον Μάρτη καλοκαίρι, κι απ' τον Αύγουστο χειμώνα”, “και Μήδ' ο Μάρτης καλοκαίρι, μήδ' ο Αύγουστος χειμώνας”, που αν και φαινομενικά αντιφάσκουν, σημαίνουν ότι απ' τον Μάρτη αρχίζει να διαφαίνεται το καλοκαίρι και από τον Αύγουστο ο χειμώνας, πλην όμως ούτε ο Μάρτης είναι καλοκαίρι, ούτε ο Αύγουστος χειμώνας. Επίσης, λέγεται και το παρακάτω σκωπτικό για το Μάρτη: “Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης” και η φράση “Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές παρά Μάρτης στις αυλές”.

Οι τελευταίες μέρες του Μάρτη λέγονται “τ'ς Μπάμπους οι μέρες” γιατί μια γριά τσομπάνισσα ξεγέννησε τις προβατίνες της μέχρι τις 30 του μήνα με καλοκαιρία και νομίζοντας ότι ξεγέλασε τον Μάρτη, που είχε τότε 30 μέρες, αφού δεν έπαθαν τίποτα τα αρνάκια της, τον κορόιδευε. Όμως, ο Μάρτης θύμωσε για την προσβολή της γριάς και έκλεψε μια μέρα απ' τον Φλεβάρη (που έτσι έμεινε κουτσός) για να την εκδικηθεί. Η 31η, λοιπόν, του Μάρτη ήταν σωστή θεομηνία. Χιονοθύελλες και παγωνιές σάρωσαν την φτωχή γριά, την μπάμπω, και δεν έμεινε ούτε πρόβατο, ούτε προβατίνα.

Πέρα από τα ήθη και τα έθιμα, ο λαός έθεσε τον Μάρτη στα τραγούδια του, στους έρωτές του, στα κατορθώματά του, στη λεβεντιά του.

Π' ανάθεμά σε Παχνιστή Γενάρη και Φλεβάρη.Και συ Μαρτούλη θλιβερέ που κάνεις το χειμώνα.Δεν σκέφτεσαι την κλεφτουριά και τα παλικαράκια.Τα γέλασες, τα πλάνεψες με τον λαμπρό τον ήλιο,και βγήκαν πάνω στα βουνά στους πάγους και στα χιόνια.Τον Μάρτη να μη χαίρεστε και βγάνετε τις κάπες,πότε γελάει και ξαστερών' και πότε ανταριάζει.

Γεώργιος Μ. Μπόντας
Τέως Δ/ντής της Μανουσείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας – Λαογράφος

kozanionline